نکات ضروری در پرورش لارو قزل آلای رنگین کمان با تاکید بر تغذیه
پرورش لارو ماهی
تبدیل نوزاد به بچه ماهی نورس بزرگترین تغییر در زندگی ماهی محسوب می گردد. با پرشدن کیسه شنای نوزاد با هوا -که بچه ماهی را قادر می سازد مانند ماهی های بزرگتر شنا کند- و شروع تغذیه خارجی، مرحله نوزادی خاتمه یافته و مرحله بچه ماهی نورس آغاز می گردد. تفاوت عمده ای بین بچه ماهیان نورس و ماهیان بالغ به چشم می خورد. در این مرحله بچه ماهی دارای سر بزرگ و بدنی باریک بوده و آبشش ها و دستگاه گوارش هنوز به خوبی تکامل نیافته اند.
در این مرحله باله دمی ماهی کامل شده و به غیر از اندام های تناسلی که همچنان تکامل نیافته باقی می ماند، ظاهر ماهی شبیه ماهی بالغ می شود و ساختار اسکلتی بدن به مرور از حالت غضروفی به استخوانی تبدیل می شود. از این رو امکان مشاهده تلفات به واسطه آسیب پذیری لارو و بچه ماهی نورس زیاد است. بچه ماهی نورس علاوه بر تمام نیازمندی های ضروری نوزاد، از قبیل میزان کافی اکسیژن، درجه حرارت مناسب، برطرف کردن مواد زائد و کنترل دشمنان، نیاز به غذای خارجی نیز دارد که باید از لحاظ کمی و کیفی مناسب باشد.
در ابتدای کار، بچه ماهی نورس دارای کیسه زرده بوده که بسته به گونه ماهی برای تأمین نیاز غذایی به مدت یک تا چهار روز کافی می باشد. کیسه زرده زمان لازم را در اختیار نوزاد قرار می دهد تا نحوه پیدا کردن غذای طبیعی را فرا گیرد. زمانیکه تمام کیسه غذایی جذب شد، بچه ماهی نورس باید قادر به پیدا کردن غذای مناسب باشد، در غیر این صورت ضعیف شده و تلف می گردد. کمبود غذای مناسب مهمترین علت مرگ و میر بچه ماهی نورس می باشد.
شکل-۱ لارو دارای کیسه زرده
مدیریت غذادهی
شروع تغذیه فعال و تشخیص زمان آغاز غذادهی به ماهیان
ماهی ها را میتوان از نظر زمان شروع تغذیه فعال به دو دسته تقسیم بندی کرد:
الف) ماهیانی که توانایی گرفتن و هضم غذا را پس از خارج شدن از تخم دارند، دستگاه گوارش آنها در این حالت فعال و معده آمادگی جذب غذا را دارد، برای مثال در بین ماهیان دریایی میتوان به گونه های روغن ماهی و هاداک اشاره کرد. در این ماهیان زمان تفریخ تا شروع اولین تغذیه کوتاهتر از زمان شروع تغذیه فعال تا جذب کامل کیسه زرده است.
ب) لارو بسیاری از گونه ها مانند قزل آلا و کپور ماهیان زمان طولانی تری برای استفاده از غذای خارجی نیاز دارند. گونه های مذکور اندازه تخم از دسته قبلی بزرگتر و ذخیره غذایی کیسه زرده متناسب با طول دوره تغذیه بیشتر است.
اساساً مهمترین عامل در شروع تغذیه فعال لاروها درجه حرارت آب و نوع گونه ماهی است. تخمین زده می شود که حداکثر زمان تأخیر تا شروع تغذیه فعال، حدود ۲۵% زمان تفریخ تا جذب کیسه زرده است. زمان عبور از مرحله تغذیه داخلی به تغذیه خارجی را “مرحله بحرانی پرورش لارو” می نامند. در آبزی پروری تشخیص زمان آغاز تغذیه فعال، اهمیت زیادی در میزان بقاء و رشد لاروها دارد. این موضوع بسیار مهم است که در زمان آغاز تغذیه خارجی و جست و جوی غذا، خوراک باکیفیت در اختیار لارو قرار بگیرد.
عدم غذادهی در پروش لارو ماهیان میتواند عواقب بسیار بد و جبرانناپذیری را به دنبال داشته باشد. از این وضعیت به عنوان نقطه برگشت ناپذیر در آبزی پروری و پرورش لارو یاد می شود. در این شرایط لاروها درحالیکه از گرسنگی شدید رنج می برند، قدرت تغذیه خود را از دست می دهند، فعالیت کاهش می یابد و قدرت شنای خود را از دست می دهند و نمی توانند شناوری خود را حفظ نمایند.
لاروهایی که از تخم های درشت تر خارج می شوند، به هنگام بروز تأخیر در دریافت اولین غذای خارجی قدرت تحمل بیشتری را دارند (از این رو، تغذیه مناسب مولدین به منظور تولید تخم های قطورتر یکی از راهکارهای مدیریتی مهم در راستای کاهش تلفات لارو ماهیان پرورشی است).
در پرورش قزل آلا تشخیص به موقع آغاز تغذیه فعال میتواند کمک شایانی به اقتصاد تولید و افزایش بازماندگی لاروها نماید. در این مرحله اگر غذادهی دیرتر صورت بگیرد و لاروها گرسنه بمانند، ابتدا با مصرف بقایای کیسه زرده بقای خود را حفظ می نمایند. در صورت ادامه گرسنگی و یا نامناسب بودن جیره غذایی به صورت فزایندهای لاغر میشوند. این لاروها با ظاهر سیاه رنگ، سر بزرگ و بدن لاغر و کشیده قابل تشخیص هستند و به “لاروهای سرسوزنی” معروفند و هنگامیکه از نمای بالا قسمت سر نسبت به بدن بزرگتر به نظر می رسد. بنابراین برای جلوگیری از بروز تلفات لاروی بایستی مرحله شروع تغذیه فعال به درستی تشخیص داده شود.
عمدتاً در تکثیر و پرورش ماهی قزل آلا به منظور تشخیص زمان دقیق تغذیه فعال از سه روش استفاده می شود:
الف) نسبت لاروهای شناور به لاروهای خوابیده در کف:
تغذیه لاروها زمانی آغاز میگردد که ۲۵-۱۰% لاروها شنای فعال را آغاز کرده باشند. در این حالت لاروها به سطح آب آمده و کیسه هوای خود را از هوا پر میکنند. در این شرایط سیستم گوارش ماهی ظرف چند روز آمادگی لازم را جهت دریافت غذا پیدا میکند و مری باز میشود.
ب) ثبت درجه روز:
در این روش بر اساس درجه حرارت متوسط آب، تعداد روزهای لازم جهت شروع تقریبی تغذیه فعال را میتوان حدس زد. مدت زمان لازم از تفریخ تا شروع تغذیه فعال ۱۸۰-۲۰۰ درجه روز است. یعنی در دمای ثابت ۱۰ درجه سانتیگراد حدود ۲۰-۱۸ روز پس از تفریخ، لارو قزل آلا تغذیه فعال خود را شروع می کند. پس با آگاهی از دمای آب و درجه روز لازم جهت شروع تغذیه فعال میتوان زمان تقریبی آغاز تغذیه خارجی لاروها را پیشبینی نمود. با این حال ممکن است زمان آغاز تغذیه فعال در نژادهای مختلف قزل آلا اندکی متفاوت باشد.
ج) میزان جذب کیسه زرده:
در این روش ملاک جذب کیسه زرده است. لاروها در شرایطی به سطح آب می آیند و قادر به دریافت غذا هستند که در حدود ۸۰% کیسه زرده را جذب نموده باشند، پس از آن قادر به تغذیه از منابع غذایی خارجی خواهند بود.
عدم غذادهی به موقع باعث لاغری مفرط، افزایش تلفات و مرگ و میر لاروها میشود، در این شرایط غذای خورده نشده با سقوط به کف تراف های نگهداری لارو، محیط مناسبی را برای رشد قارچ ها و سایر عوامل آلوده کننده فراهم می نماید و عدم کنترل آن شیوع انواع بیماری ها را به دنبال دارد. علاوه بر ایجاد آلودگی و احتمال شیوع بیماری، ضرر و زیان اقتصادی ناشی از اتلاف خوراک گرانقیمت مرحله لاروی (غذای استارتر) حادث می گردد.
درهرحال اتلاف بخشی از خوراک اجتناب ناپذیر است ولی بهترین راهکار جهت کاهش ضایعات غذایی در مرحله لاروی افزایش تعداد دفعات غذادهی است. در این وضعیت لاروهایی که تغذیه فعال را آغاز کردهاند، به دفعات فرصت تغذیه پیدا میکنند و از اتلاف خوراک به مقدار زیادی جلوگیری میشود.
در مرحله شروع تغذیه فعال برای لاروهای قزل آلا توصیه شده که تا بیش از ۱۰ مرتبه در روز، غذادهی انجام شود. غذادهی علاوه بر اینکه در تمام طول روز و ساعات روشنایی انجام میشود، در شب نیز با اعمال نوردهی مصنوعی و روشن نمودن فضای سالن پرورش لارو ادامه مییابد.
اهمیت انتخاب خوراک مناسب
دهان بچه ماهی نورس بسیار کوچک است و نمی تواند از غذای سایز بزرگ استفاده کند. از سوی دیگر در این مرحله اندام های حسی به طورکامل رشد ننموده و در نتیجه لارو غذای خود را بیشتر به کمک چشم ها پیدا می کند، لذا محیط پرورش باید روشن باشد. در محیط طبیعی، بچه ماهیان نورس از طیفی از زئوپلانکتون ها به عنوان خوراک استفاده میکنند. این موجودات مناسب سایز دهان ماهی بوده و چون شناور بوده و دارای حرکت بسیار کندی هستند در میدان دید ماهی باقی مانده و به آسانی شکار می گردند.
غذای بچه ماهی نورس علاوه بر کیفیت مطلوب بایستی به میزان کافی نیز در دسترس باشد تا شرایط بهینه رشد فراهم گردد. در زمان انتخاب خوراک فرموله بایستی به خصوصیات مورفولوژیکی و فیزیولوژیکی لاروها و به خصوص سیستم گوارشی تکامل نیافته آنها توجه نمود. در مرحله لاروی کوتاهی طول لوله گوارش و عدم تکامل آن باعث افزایش سرعت تخلیه غذا از روده می شود. علاوه بر این میزان تولید آنزیم های گوارشی در مرحله لاروی کم است و این وضعیت موجب کاهش قابلیت هضم غذا -بخصوص خوراک فاقد کیفیت مناسب- می شود. هضم غذاهای فرموله شده توسط لاروهای آزادماهیان از سایر ماهیان همه چیزخوار و یا گیاه خوار بهتر و مناسبتر است.
اساساً قابلیت هضم غذای لاروهای ماهیان به سه دسته تقسیم میشود:
۱) لارو آزادماهیان و سایر ماهیانی که دارای معده مشخص و فعال هستند از ابتدای شروع تغذیه فعال قادر به دریافت غذای فرموله بوده و خوراک را به خوبی هضم و جذب می نمایند.
۲) لاروهای ماهیانی که معده آنها طی مراحل رشد تکامل می یابد و در شروع تغذیه فعال تکامل نیافته است، مانند ماهی کورگونوس که لارو این ماهیان باید ابتدا از غذاهای زنده تغذیه کند.
۳) ماهیان فاقد معده مشخص مانند کپورماهیان که سیستم گوارش در شروع تغذیه فعال در هضم غذاهای فرموله شده مشکل دارد، لذا انتخاب خوراک باکیفیت بسیار ضروری می باشد.
امروزه با توجه به مشکلات گسترده و محدودیت های مربوط به تولید غذای زنده و از سوی دیگر توسعه سیستم های متراکم و فوق متراکم، خوراک های مصنوعی استارتر به میزان قابل توجهی جایگزین غذاهای زنده شدهاند و محققان آبزی پروری در تلاشند تا پروفیل های موجود در ساختار غذای زنده را شبیه سازی کرده و تمایل به پذیرش خوراک مصنوعی را افزایش بدهند (شکل ۲). از جمله نکاتی که در شبیه سازی خوراک در اولویت هستند شامل موارد زیر می شود.
شکل-۲ خوراک های مصنوعی قزل آلای رنگین کمان
کمیت و کیفیت غذای مصرفی
کمیت و کیفیت غذا در رشد و نمو بچه ماهیان نورس نقش زیادی دارد. در گذشته جهت تأمین ویتامین ها و اسیدهای چرب اشباع نشده مورد نیاز بچه ماهیان از غذای تر (ضایعات کشتارگاهی) استفاده میشد. اما در حال حاضر به دلیل مشکلات عدیدهای که غذای تر در محیط پرورش بچه ماهیها ایجاد میکند، استفاده از این نوع غذاها تقریباً در همه مراکز تکثیر منسوخ شده است، این مشکلات عبارتند از:
۱) آلودگی شدید آب: به دلیل هدر رفتن غذای تر در زمان تماس با آب (حدود ۳۰% غذا در این مرحله پرت میشود). وجود چنین حجمی از ماده غذایی علاوه بر تغییرات نامطلوب فیزیکی در محیط آب (تغییر رنگ آب) موجب افزایش مصرف اکسیژن میشود.
۲) تحریک فیزیکی آبشش ها و بروز بیماری ها: مواد غذایی خورده نشده پس از معلق شدن در محیط آب موجب آسیب به آبششهای تکاملنیافته ماهیها میشود. تحریک برانشی نیز ترشح موکوس را تحت تأثیر قرار داده و زمینه بروز بیماریهای ثانویه را فراهم میکند.
در حال حاضر مدیران مراکز تکثیر و تولید بچه ماهی نیز ترجیح میدهند به جای استفاده از غذاهای تر که عواقب ناخوشایندی را به دنبال دارد، از غذاهای خشک و کنسانتره استفاده نمایند. استفاده از غذاهای فرموله و خشک بر اساس جداول پیشنهادی شرکت های تولید کننده خوراک انجام میشود. جهت تغذیه بچه ماهیان نورس قزل آلا معمولاً از خوراک آغازین (استارتر) استفاده می شود. این خوراک به شکل گرانول یا پوره تهیه میشود و سایز آن متناسب با اندازه ماهی متغییر است. (رجوع شود به صفحه خوراک آغازین قزل آلا بتا)
تقریباً در تمام مراکز تکثیر قزل آلا از غذاهای پلت خشک استفاده میشود. تغذیه لاروها و بچه ماهیان نورس را میتوان در طول ۲۴ ساعت شبانه روز ادامه داد، مشروط بر اینکه نور کافی تأمین شود. برای تضمین تغذیه مطلوب بچه ماهیان می توان از غذاده های اتوماتیک استفاده کرد. در این مرحله، بچه ماهیان تا ۱۰% وزن بدن خود در روز غذا مصرف می کنند و میزان مصرف غذا در طول هفته دو برابر وزن کل آنهاست. در شرایط بهینه، وزن بچه ماهیان در بهترین مزارع و در دمای ۱۰ درجه و در طی مدت ۱۲۰ تا ۱۳۰ روز بعد از لقاح، به ۵-۴ گرم (مرحله انگشت قدی) میرسد.
غذاهای فرموله شده برای مراحل لاروی باید دارای مقدار کافی اسیدهای چرب غیر اشباع، آمینواسیدها، ویتامین ها و مواد معدنی باشد. کاهش این مواد مغذی در جیره غذایی لارو باعث کاهش رشد و افزایش درصد تلفات و ناهنجاری های بدنی لاروها می شود.
ویتامین C موجود در خوراک علاوه بر اینکه برای رشد ضروری است، میتواند در کاهش استرس ناشی از دستکاری لاروها نیز موثر باشد. اساساً ویتامین C مسئول نگهداری و حمایت بافت پیوندی مانند کلاژن است. لذا کمبود آن میتواند موجب بروز اسکولیوزیس تیپیک، لوردوسیس و انحناء ستون مهره ها گردد. ماهیان مبتلا به کمبود ویتامین C ممکن است دچار کم خونی شوند.
مدیریت بهداشتی و کاهش تلفات
بسیاری از محققان آبزی پروری مهمترین عامل افزایش مرگ و میر لاروی را کاهش غذا در مرحله “تغذیه ترکیبی” گزارش کرده اند. با این وجود، در این مرحله بلعیدن حباب های ریز هوا نیز مرگ آور است. در این حالت لارو قادر به پر کردن کیسه هوا نیست و در اثر سنگینی و سقوط به کف محیط پرورش می میرد.
مهمترین عواملی که باعث بروز مرگ و میر در میان لاروها می شود عبارتند از:
عوامل زنده
الف) عوامل داخلی که به ژنتیک مولدین و نتاج بستگی دارد.
ب) عوامل خارجی که مهمترین عوامل خارجی کمبود یا فقدان غذای زنده در زمان آغاز تغذیه خارجی، عوامل بیماریزا و حضور شکارچی در محیطهای طبیعی (در استخرهای خاکی کپور ماهیان) می باشد. عوامل بیماریزا از جمله علت های اصلی تلفات و مرگ و میر لارو ها و بچه ماهیان به حساب می آیند.
جهت جلوگیری از تلفات غیر معمول باید به نکات زیر به خوبی توجه کرد:
۱) سیفون کردن روزانه تراف ها: غذاهای پرت شده و مدفوع بچه ماهیان نورس و یا لاروهای تازه به تغذیه افتاده، عامل مهمی در بروز بیماری های ثانویه هستند. باقیمانده غذا و مدفوع ماهی ها باید به صورت روزانه از طریق سیفون تراف ها از محیط آبی خارج شود. عدم سیفون به موقع ترافها باعث می شود که مأمن مناسبی برای عوامل بیماریزا ایجاد شده و عفونت های قارچی و باکتریایی را به دنبال داشته باشد. جمع آوری لاروها و بچه ماهیان مرده نیز امری ضروری است، با سیفون کردن و یا سرعت دادن به جریان آب، لاروهای مرده در پشت توری ها جمع شده و از تراف ها خارج می شوند.
۲) اطمینان از تهیه خوراک فرموله باکیفیت بالا که تمامی نیازهای غذایی ماهی را در مرحله حساس لاروی پوشش دهد.
۳) حفظ کیفیت آب سالن پرورش لارو و بچه ماهیان نورس در حد بهینه، به خصوص ثبات درجه حرارت و اکسیژن آب ورودی، که سبب می گردد تا بچه ماهیان نورس سایر شرایط نامساعد محیطی را بهتر تحمل نمایند.
عوامل غیر زنده
مهمترین عوامل فیزیکوشیمیایی دخیل در پرورش عبارتند از اکسیژن (برای لارو قزل آلا کمتر از ۷ میلیگرم در لیتر)، رسیدن درجه حرارت آب به مرز بحرانی (کمتر از ۶ یا بیش از ۱۸ درجه سانتیگراد)، pH (کمتر از ۶ یا بیشتر از ۵/۸)، شوری و یا آلودگی آب است.
درجه حرارت آب: به دلیل خونسرد بودن ماهی قزل آلا، دمای آب از عوامل تأثیرگذار بر کلیه مراحل رشد است. در این شرایط ماهی نسبت به نوسانات دمای آب عکس العمل نشان داده و مجبور است دمای بدن خود را با محیط تنظیم کند. در این شرایط انرژی مصرفی افزایش یافته و به تبع آن رشد ماهی کاهش می یابد و در صورتیکه این نوسانات در خارج از محدوده قابل تحمل ماهی باشد، به افزایش تلفات و مرگ و میر دسته جمعی منجر میشود.
اگرچه بچه ماهیان نورس در این مرحله وزنی حدود ۱۵۰ میلی گرم دارند و قادرند دمای آب ۱۸-۱ درجه سانتی گراد را تحمل نمایند، ولی شرایط دمایی برای رشد بهینه در محدوده دمایی ۱۴-۱۰ درجه سانتیگراد فراهم می گردد. بچه ماهیان نورس اگرچه نسبت به مرحله تخم و لارو در برابر تغییرات عوامل محیطی مقاومت بیشتری دارند، با این حال همچنان نسبت به تغییرات دمای آب حساس هستند و بایستی درجه حرارت تا حد امکان ثابت نگهداشته شود. در صورت ثبات دمای آب، رشد و تکامل لارو با سرعت بیشتری انجام خواهد شد.
