تازه‌ها

 ارزیابی تولید ماهی

توسعه آبزی‌پروری منجر به ایجاد ابزاری برای ارزیابی کارایی تولید ماهی می­شود. این مطالعه ابزاری را پیشنهاد می‌دهد که از ویژگی­های منتخبی استفاده می‌کند که می‌توان این ویژگی­ها را بسته به هدف ارزیابی تغییر و یا انطباق داد. این ویژگی­ها با یک سطح اهمیت تهیه شده و برحسب درصد بیان می‌شوند، به این دلیل که یک ویژگی از نظر ارزیابی کننده می‌تواند تأثیر قوی‌تری روی نتایج نهایی داشته باشد. سودمندی این شیوه با استفاده از نتایج به دست آمده از شش مزرعه کپور با تکنولوژی‌های مختلف تولید (نیمه گسترده، متراکم و فوق متراکم) و شش مزرعه قزل‌آلا (با جریان آب باز یا سیستم مداربسته) مورد سنجش قرار گرفت.

ویژگی­های مورد ارزیابی ازین قرارند: بازدهی و کیفیت لاشه، مقدار پروتئین و چربی، نسبت اسیدهای چرب n-3/n-6 و نتایج آنالیز ارگانولپتیکی. کپور پرورش یافته با تکنولوژی نیمه گسترده و بعد از آن کپور پرورشی در متد متراکم بهترین مقدار GZS را کسب کردند. وابستگی مقدار GZS کپور به فصل برداشت محصول نیز به تأیید رسید. بر اساس نتایج، پرورش قزل­آلا در سیستم‌های متفاوت پرورشی اعم از جریان باز و مدار بسته، تأثیری روی مقدار GZS نشان نداند. ثابت شد این متد می‌تواند ابزار مفیدی برای انتخاب تکنولوژی بهینه تولید ماهی برای شرایط خاص زیست‌محیطی و همچنین یک ابزار نظارتی و گزارش‌دهی برای مؤسسات دولتی و غیردولتی باشد.

مقدمه

آبزی‌پروری در حال حاضر یکی از سریع‌ترین روش ­های تولید حیوانات است. از دهه ۱۹۹۰ تولید جهانی آبزی‌پروری سالانه ۱۰% رشد داشته در حالیکه این رقم در تولید سایر حیوانات تنها ۲/۵% است. در سال ۲۰۱۴، منشأ نیمی از کل ماهیان مورد مصرف انسان تولیدات آبزی‌پروری بود. Frankic و Hershner معتقدند این رشد پویا در حجم تولید آبزی‌پروری نتیجه سه فاکتور اصلی است: ۱- رشد زیاد جمعیت، ۲- کاهش صید و نرخ برداشت موجودات آبزی (عمدتا دریایی) و ۳- به ویژه تغییر در اولویت‌های غذایی مصرف‌کنندگان.

یکی از مهم‌ترین تغییرات در ترجیح مصرف‌کنندگان، توجه آنها به شکل و ظاهر ماهی موجود در بازار است. در لهستان تنها یک سوم خریداران هنوز تمایل به خرید ماهی تازه دارند، در حالی­که تمایل به مصرف  محصولات فرآوری شده، بخصوص ماهی پاک شده و دودی رو به افزایش است. با این حال فاکتورهایی مانند طعم، ارزش غذایی، سلامت و همچنین شرایط زیست‌محیطی که ماهی در آن تولید می‌شود نیز، به تدریج اهمیت بیش­تری در خرید محصولات آبزی‌پروری برای مصرف‌کنندگان در اتحادیه اروپا و از جمله لهستان، خواهد داشت.

کیفیت نهایی کپور و تا حدودی قزل‌آلا به میزان قابل توجهی تحت تأثیر فاکتورهای زیست‌محیطی مانند کیفیت آب، بستر استخر و ویژگی منابع آبی قرار دارد. در استخرهای کپور (خاکی) فاکتورهایی مانند کیفیت و نوع غذای طبیعی، وجود فاضلاب و سموم مانند افت‌کش‌ها در جریان آب ورودی نیز در کیفیت لاشه کپور حائز اهمیت هستند. شیوه کنونی پرورش گوشت کپور در اروپا باید به طور ویژه ترویج شود زیرا روش فعلی در حال حاضر، تمام الزامات تولید پایدار به لحاظ زیست محیطی را رعایت می‌کند (مشکل وجود استخوان در گوشت کپور را می‌توان با برش دادن برطرف کرد).

تا به امروز در ارزیابی تولید آبزی‌پروری در لهستان (در استخرهای کپور و قزل‌آلا)، تعداد کمی از شاخص‌های پرورش و تولید استفاده شده است. حجم نهایی برداشت ماهی (به عبارت دیگر میزان محصول)، نرخ بازماندگی یک جمعیت معین، میانگین افزایش وزن هر ماهی در یک فصل، میانگین  افزایش بیوماس در هر واحد سطح از استخر (kg بر هکتار)، بازدهی استفاده ازخوراک و رشد جمعیت از جمله این شاخص‌ها محسوب می‌شوند. برخی شاخص‌های اصلی تولید، علاوه بر گزارش‌دهی سالانه پرورش ماهی برای محاسبه بازده اقتصادی (هزینه‌های) تولید یک نسل معین از ماهیان نیز بکار می‌رود.

لازم به ذکر است پرورش دهندگان شاخص‌های دیگری را نیز برمبنای گزارش‌های خود (مانند تراکم ماهی در هر واحد سطح، تراکم تولید، سهم خوراک در رشد کلی ماهی و کیفیت مواد غذایی طبیعی و گرانول‌های مورد استفاده) یادداشت می‌کنند. تمام این فاکتورها به یک ارزیابی عینی از سطح تولید منتهی می‌شود که به طور خاص برای برنامه‌ریزی تولید در سال‌های آینده مورد نیاز است. هرچند، Bauer و Schlott اخیراً نشان دادند که تولیدکنندگان ماهی به ویژگی‌هایی مانند بازدهی لاشه یا کیفیت بافت عضله کپور و قزل‌آلا علاقه خاصی ندارند.

در ۲۰ سال گذشته، در نتیجه معرفی بازارهای آزاد در کشورهای اروپای مرکزی (از جمله لهستان)، خصوصیات تولید در مزارع لهستان (و همچنین جمهوری چک، مجارستان، یوگسلاوی سابق و اسلوواکی) دستخوش تغییرات قابل توجهی شده و چارچوب کار تحت تأثیر رقابت و سودآوری ضروری برای تولید ماهی، توسعه یافته است. به منظور رسیدن به یک بازار سودآور برای فروش محصول، مزارع ماهی مجبور شدند فرآوری اولیه ماهی خام (مانند خالی کردن شکم، جدا کردن سر، انجماد، دودی کردن و غیره) را انجام دهند.

در عین حال، این عملیات پرورش دهنده را وادار می‌سازد از ذخیره‌سازی مناسب ماهی در استخرها و فرآیند پرورشی که شرط لازم برای تولید ماهی با سایز مناسب، کیفیت غذایی و مزه مطلوب ضروریست، اطمینان حاصل کند. در این وضعیت، ارزیابی قبلی تولید ماهی برای یک مزرعه خاص با فاکتورهای دیگری بخصوص فاکتورهای مرتبط با ویژگی‌های محصول و کیفیت غذایی مواد اولیه به منظور تضمین توصیف عینی مشخصه‌های کلی تولید در یک مزرعه ماهی بسط داده شد. هدف از این مطالعه ارائه یک ارزیابی کامل از تولید مزرعه ماهی بود تا بازدهی تولید و کیفیت گوشت ماهی مدنظر قرار بگیرند.

مواد و روش ­ها

روشی به نام GZS  به منظور ارزیابی کامل تولید در مزرعه پرورش ماهی اختراع شد. این ارزیابی با محاسبه امتیاز برای پارامترهایی به اجرا می‌آیند که هر بار بسته به هدف استفاده از GZS انتخاب می‌شوند. به منظور ارائه مثالی از کاربرد متد GZS، نتایج دو پروژه تحقیقاتی انتخاب شدند.

پروژه کپور

پروژه با عنوان “تأثیر نوع تکنولوژی تولید ماهی و کیفیت آب روی شاخص‌های پرورش و آسیب‌شناسی کپور” در برنامه عملیاتی با نام ‌”صید و فرآوری ماهی ۲۰۰۴-۲۰۰۶″ در سال ۲۰۰۷ به اجرا درآمد تا کیفیت کپورهای پرورش یافته در سیستم­هایی با تکنولوژی تولید نیمه گسترده [SE]، متراکم [LI] و فوق متراکم [HI] را با یکدیگر قیاس نماید. نتایج به دست آمده در طی اجرای پروژه، منتشر شدند.

بازدهی لاشه، مقدار پروتئین و چربی کل، نسبت اسیدهای چرب n-3/n-6 و پارامترهای مصرف (سنجش کلی محصول و سنجشی که بر مبنای ویژگی‌های اختصاصی حاصل از ارزیابی مصرف‌کننده محاسبه شده) برای ۱۸۰ قطعه ماهی صید شده از ۶ مزرعه تعیین شدند.

پروژه قزل‌آلای رنگین‌کمان

پروژه با عنوان ‌”ارزیابی تکنولوژی‌های تولید قزل‌آلا که تحت مقررات کمیسیون به شماره ۷۱۰/۲۰۰۹ در لهستان بکار می‌روند” به عنوان بخشی از برنامه عملیاتی ‌”توسعه پایدار بخش شیلات و مناطق ساحلی صید ۲۰۰۷–۲۰۱۳ ” در سال ۲۰۱۰–۲۰۱۲ عملیاتی شد.  ماهی­ها در چهار مرتبه از هر کدام از سه مزرعه مورد هدف (مزارع انتخابی دارای حجم تولید بالا (OOH) بودند)، نمونه­برداری شدند. مزارع هدف از سیستم های باز (آب تنها یک بار وارد سیستم تولید می‌شود) و مدار بسته (بازگشت آب با درجه بالا-RAS) استفاده می‌کردند. نتایج به دست آمده از اجرای این پروژه، منتشر شد.

بازدهی لاشه، مقدار پروتئین و چربی کل، نسبت اسیدهای چرب n-3/n-6 و پارامترهای مهم از دیدگاه مصرف­کنندگان (سنجش کلی محصول و سنجشی که بر مبنای ویژگی‌های اختصاصی حاصل از ارزیابی مصرف‌کننده محاسبه شده) برای ۹۶۰ قطعه ماهی صید شده از ۶ مزرعه تعیین شد.

استفاده از متد GZS برای ارزیابی کپور و قزل‌آلا رنگین‌کمان

ویژگی‌هایی که در بالا مطرح شد برای ایجاد یک جدول بکار رفت و به عنوان مبنایی برای اجرای ارزیابی تولید (جدول ۱ و ۲) درنظر گرفته شد. ویژگی‌ها تنها شامل مشخصه‌هایی بودند که به تکنولوژی پرورش ماهی مربوط می‌شدند و مشخصه‌هایی که برای تمام مزارع مورد بررسی، یکسان بودند حذف شدند (مانند مقدار آب یا خاکستر یا آلودگی به فلزات سنگین).

بعلاوه، پارامترهایی مانند آب (تفاوتی در کیفیت آب دیده نشد) یا مصرف خوراک (تمام خوراک‌های قزل‌آلا دارای کیفیت مشابه بودند) نیز مورد بررسی قرار نگرفتند. هرچند در برخی شرایط این پارامترها ممکن است برای ارزیابی حائز اهمیت باشند. با توجه به سطوح مختلف ویژگی‌های منتخب در ارتباط با ارزیابی نهایی بازدهی تولید، اهمیت یک ویژگی، معرفی و به عنوان درصد بیان شد.

مجموعه امتیازات به شیوه زیر محاسبه شد:

Σ = ۴۰% of A + 10% of B + 10% of C + 10% of D + 15% of E + 15% of F

نتایج با استفاده از نرم‌افزار Statistica 8/0 (α = ۰/۰۵) آنالیز شدند. نرمال بودن توزیع داده‌ها با تست Kołmogorow-Smirnow و Lilliefors مورد بررسی قرار گرفت. از آزمون غیرپارامتری U Mann-Whitney برای نشان دادن تفاوت قابل توجه بین مقادیر میانگین استفاده شد.

جدول ۱. فرضیاتی برای ارزیابی کامل تولید کپور با متد GZX

(کیفیت حسی شامل بافت، طعم (مزه)، بو و جنبه بصری محصول است)

جدول ۲ فرضیات برای ارزیابی کامل تولید قزل‌آلا با متد GZS

نتایج

پروژه کپور

مقادیر GZS به دست آمده برای هر کپور بین ۲ تا ۴ بود و میانگین آنها در جدول ۳ ارائه شده است. تفاوت‌های قابل توجه برای ماهیان صید شده در یک مزرعه در فصول مختلف نشان می‌دهد کپور حاصل از تکنولوژی نیمه گسترده و متراکم نتایج بهتری را در پاییز نشان دادند. برای کپور پرورش یافته در سیستم گسترده با تراکم پایین یافته‌های متضادی به دست آمد که حاکی از دردسرهایی در یکی از این مزارع (LI) بود که در تابستان به دلیل مشکلات زیست‌محیطی (کمبود اکسیژن) پدید آمده و تغذیه ماهیان را به میزان قابل توجهی کاهش داده بود.

مقایسه بین مقادیر GZS که برای گوشت ماهی صید شده در جولای محاسبه شد، هیچ تفاوتی بین کپور پرورشی درسیستم­های گسترده و متراکم نشان نداد و کپور پرورشی در سیستم فوق متراکم نیز امتیاز پایین‌تری را کسب کرد. مقدار GZS ماه اکتبر، برای کپور پرورشی درسیستم متراکم پایین‌ترین رقم و برای کپور  پرورشی در سیستم گسترده بالاترین رقم بود. همچنین مقدار GZS برای ماهی پرورشی درسیستم متراکم در اکتبر پایین‌تر بود و دلیل آن بروز برخی مشکلات در یکی از این مزارع بود.

جدول ۳. نتایج متد GZS برای کپور

پروژه قزل‌آلا رنگین‌کمان

مقادیر GZS به دست آمده برای قزل‌آلا در دامنه ۲ تا ۵ قرار داشت. میانگین‌های محاسبه شده برای تکنولوژی‌های مورد مطالعه در پرورش قزل‌آلا در جدول ۴ ارائه شده است. در تمام مزارع تحت بررسی نتایج ارزیابی برای ماهی­های سایز متوسط (۳۰۰–۵۰۰ گرمی)  بهتر از ماهیان بزرگ (۵۰۰–۸۰۰ گرمی) بود. ویژگی ماهیان کوچک‌تر، بازدهی بالاتر لاشه و مقدار چربی کمتر بود. هیچ تفاوتی برای نتایج عنوان شده در مورد سایز ماهیان، در تکنولوژی‌های مختلف وجود نداشت.

جدول ۴ نتایج متد GZS برای قزل‌آلا رنگین‌کمان

بحث

مقایسه‌هایی که تاکنون جهت ارزیابی مزارع صورت گرفته، به وضوح تنها پارامترهای انفرادی ماهی را مدنظر قرار می‌دهد از جمله می­توان به موارد ذیل اشاره کرد: مقدار مولفه‌های گوشت ماهی، ویژگی‌های ارگانولپتیکی، بازدهی تولید، تأثیر اقتصادی و غیره. متد معرفی شده در این مطالعه امکان مقایسه مستقیم بازدهی تولید یک گونه تحت تکنولوژی‌های مختلف پرورشی فراهم شده و در عین حال مقایسه ویژگی‌های تولیدی و تکنولوژیکی آن را نیز فراهم می‌کند. در این متن هیچ اطلاعاتی در خصوص شاخص‌های مشابه که ویژگی‌های مطرح شده در زمان مشابه را مدنظر قرار می‌دهند ارائه نشده است.

افزایش آگاهی مصرف‌کنندگان در خصوص ارزش غذایی و فواید ماهی خام، چالش‌های جدیدی را برای تولیدکنندگان و همچنین مؤسسات دولتی و غیردولتی (که ناظر بر شیلات دریایی و خشکی در لهستان هستند) ایجاد می‌کند. این امر به طور ویژه برای وزارت کشاورزی، بخش شیلات و امور دامپزشکی، که در همکاری با سازمان بازسازی و مدرن‌سازی کشاورزی و وزارت محیط زیست هستند، حائز اهمیت است. مقررات و استانداردهای نهادهایی که کیفیت ماهی را کنترل می‌کنند نیز تقویت شده است.

متد GZS همچنین در آنالیز شاخص‌های اقتصادی و بازاریابی و بازدهی اقتصادی تولید یک مزرعه مفید خواهد بود. بنابراین این متد، اِلمانی از یک طرح اقتصادی را برای برنامه‌ریزی سرمایه‌گذاری روی شیلات تعیین می‌کند که به طور ویژه مورد استفاده مزارع ماهی برای سوبسیدها یا اعتبارات اتحادیه اروپا قرار می‌گیرد.

در چارچوب تمام این الزامات ما یک متد چندفاکتوری GZS را پیشنهاد می‌دهیم که هم انتخاب تکنولوژی بهینه را در نظر می‌گیرد و هم ویژگی‌های کلی تولید ماهی طبق تقاضای مصرف­کنندگان را مورد هدف قرار می‌دهد. این متد در روشی بر مبنای نتایج به دست آمده از شش مزرعه کپور لهستانی با سه سطح رایج از تراکم تولید و شش مزرعه قزل­آلا به اثبات رسیده است. (تراکم در مزارع کپور به این قرارند: نیمه گسترده (تولید تا ۰/۶ تن در هر هکتار)، متراکم (تا ۱/۵ تن در هکتار) و فوق متراکم (بیش از ۱/۵ تن در هکتار) و مزارع قزل‌آلا مورد بررسی نیز با جریان آب باز و مداربسته بودند).

استدلال

ابزاری که پیشنهاد شده باید به واسطه تسهیل انتخاب تکنولوژی بهینه تولید، کمک قابل توجهی به تولیدکنندگان ماهی عرضه کند؛ به این ترتیب که حداکثر بازدهی در عین حفظ کیفیت بالای لاشه ماهی به دست بیاید. مؤسسات دولتی و غیر دولتی برای نظارت یا تهیه آمار می‌توانند از این متد پیشنهادی استفاده کنند.

با هر هدفی که GZS قرار است مورد استفاده قرار بگیرد، ویژگی‌های محصول و اهمیت آنها باید در کاربرد عملی تنظیم شود. این ویژگی‌ها قطعا بسته به گونه ماهی، مقیاس و همچنین شرایط تولید متفاوت خواهند بود. مقایسه مجموع امتیازات به دست آمده برای مزارع مورد مطالعه به انتخاب مزرعه‌ای کمک می‌کند که بهترین محصول را برای یک هدف معین تولید می‌کند. این امکان وجود دارد که به موازات تغییر در اولویت‌های مصرف‌کننده، فرضیات قبلی نیز دستخوش تغییر شوند.

جهت مشاهده مقاله مرتبط با تولید حرفه ای ماهی بر روی لینک زیر کلیک نمایید:

پرورش حرفه ای ماهی